Da fjour önjerkåndte manerhäide önje e tjüsch-dånsch-frasch gränseregjoon

„Hiimstoun as dåt, wat snååked wård“ – wus di tiitel foon en reede foon e rumäänisch-tjüsche schriwster än Nobelpris-dreeger Herta Müller. Di seeting pååst uk tu e tjüsch-dånsch-frasch gränseregjoon. Heer snååke fjour fölkjsfloose jarnge mamspräke sunt maning iirtiinte.  

Twanespräki mååget riker

E spräke heet en grut bedjüsing for e identitäät. Deeram as dåt niinj wuner, dåt da  Nordslaswiger, Söödslaswiger, Nordfrasche än da Sinti än Romaa ålet fersäke, am tjüsch, dånsch, frasch än romanes leembti tu hüüljen -  önje familii, ouer uk önje schölj, e schörk, önj da feriine, aw da åmte  än önje öfentlikhäid. Da belaawe, hü jarnge twanespräki laawen ja riker mååged än wansche jam, dåt et dåt uk for mörhäid däät.

Bai ai leest Europeada önj Kärnten köö huum tum bispaal belaawe, hü da spaalere üt Söödslaswig awe plåts tjüsch, ours büte for dånsch snååkeden. „Dåt as en grut goowe for en jungen mansche, önj tou kultuure grut tu wården“, seed di Europeada-fertreeser Mads Buttgereit.

Önj Tjüschlönj san aptu da boome nånte uk da Soorbe  döör e roomekonwensjoon foon e Europarädj tu e schöölj foon regjonååle än nasjionåale manerhäide än döör e Charta tu di schöölj foon regjonåål- än manerhäidespräke as manerhäid önjerkånd. Önj Danmark as e tjüsche fölkjsfloose jü iinjsist önjerkånde manerhäid.

Da tjüsche Sinti än Roma – lunge kåmp, deerma da bürgerruchte önjerkånd wårde

Önje öfentlikhäid as romanes, e spräke foon da Sinti än Roma, blots salten tu hiiren. E fölkjsfloose, wat sunt mör as 600 iir önj Tjüschlönj sin hiimstoun heet, wöör ouer iirhunerte ferdraawen än ferfüülied. Önje nazi-tid, weer ambai 500.000 europääische Sinti än Roma ambroochd wöörden, heewe sü nånte rase-forscher jarnge spräke liirt, am da bääder üttufråågen.
For maning Sinti än Roma as romanes deeram bit diling en berik, wats ai enarken tugänglik mååge wan.

Romanes as früne ma dåt sanskrit üt Indiien. Deeram namt huum önj, dåt da Sinti än Roma iinjsen üt Indiien kömen. „Sinti“ as di noome foon e manerhäid, wat sunt et madelåler önje mal foon Europa boget, wilt „Roma“ da miinjt, wat üt ååsten unti sööd-ååsten foon Europa kaame. Iinje foon da 1970er iir köm e bürgerruchtsbeweeging foon da tjüsche Sinti än Roma ap, wat tu began nuch deerfor stride schölt, dåt di porajmos än ja as manerhäid önjerkånt wårde. Diling stönje da manerhäideruchte, et kulturel diilweese än et toochte-uugen furne.

1982 wöörd di Sentråålrädj grünläid än dåt dokumentationssentrum for da tjüsche Sinti än Romas önj Heidelberg. Tu di rädj hiire maning loonsferbånde – as di loonsferbånd Schlaswig-Holstiinj, wat önj Kil sat.  

E tjüsch manerhäin önj Danmark – ma jarnge äine bärj  

Di himstoun foon e tjüsch manerhäid as önje sööden foon Danmark ma ambai 15.000 manschne. E manerhäid köm ap eefter e fölkjsoufstiming 1920 än e nai gränse üt manschne ma tjüsche rödje än wat ja tjüsch fäilden. Diling as e tjüsche manerhäid en fåsten diil foon e dånsch selschap.  Jarnge hood-feriining as di Bund Deutscher Nordschleswiger (BDN) ma e geschäftsstää önj Aabenraa. E manerhäid heet äine bjarnetüninge, schoule än bökeraie, weer uk dånsche wäljkiimen san.

Deerawtu uuget e manerhäid önje schörk än önj di sosjaale berik, heet en äine blees än büt önj da feriine maning meetinge än sport önj.  Politisch wård e manerhäid döör e Slaswig Partai fertrin, wat önj da gemiinde foon Tuner, Aabenraa än Haderslev kiiset as. Dåt kulturel sentrum as en biling-hüs aw di 97 meeter huuge Knivsberg.

E tjüsch manerhäid önj Tjüschlönj – ma en sat önje bundesdäi.  

Da apgoowe foon e dånsch manerhäid önj Söödslaswig, wat bit tu di loonskris Randsborj-Eckernförde gungt, likne da foon e tjüsch manerhäid. E kulturel hood-foriining as di Sydslesvigsk Forening (SSF) önj Flansborj.  Tu da maning schoule, weer di unerrucht fort  mååste aw dånsch for ham gungt, hiire uk tou gümnaasien önj Flansborj n Slaswig. E partai foon e manerhäid as di Söödslaswigsche wäälerferbånd (SSW), wat önje toorpe än krisdäige, önje loosdäi än ma on sat uk önj di Tjüsche Bundesdäi fertrin as.

Önje mal stoont e Norderstroote önj Flansborj ma dåt Flensborghus, dåt Aktivitetshuset än e dånsch sentråål-böökerai. Dåt huuchst fäst as önj e eedere samer dåt iirs-meeting „Årsmøder“ ma diskusjoone, gril-eene, grute än latje fäste. Di Danebrog, e dånsche foone, hångt åleweegens.

E frasch fölkjsfloose – ma en äin instituut  

Önje kris Nordfraschlönj laawe ambai 160.000 manschne. Deerfoon seede ambai 50.000, dåt‘s frasch san. Maner as 10.000 manschne snåake nuch aktiiw frasch önj unlike dialekte. Mör Frasche laawe önj Tjüschlönj önj di nordweesten foon Needersaksen än önjt Saterlönj (Kris Cloppenburg). Bütefor Tjüschlönj laawe nuch da weestfrasche, wat e hiimstoun önj da Neederlönje heewe.  

Ma dåt Friisk-gesäts heet di loondäi Slaswig-Holstiinj 2004 beschlin, dåt frasch önje kris Nordfraschlönj än aw Hålilönj e tweet åmts- än geruchtsspräke as. Önj Nordfraschlönj koon huum dåt uk siinj: da toorpsschilde san twanespräki - sü stoont uner Niebüll tum biispaal Naibel. Di touge-foriining as di frasche rädj/sekjoon nord, wat önj Bräist sin kantoor heet. Deer as uk dåt Nordfriisk Instituut, wat e frasche spräke, historie än kultuur unersseecht, stipet än pleeget.

Manerhäideruchte as forbil

Da ruchte än e kulturel ünoufhängihäid foon da manerhäide aw binge side foon e gräsnse san, wan huum ham önj Europa amkiket, ai was.  Jüst deeram sans as geestjeewer foon e 5. EUROPEADA ordi fernäid än froie jam aw en geminsoom fäst ma fötjbål, bröket kultuur än demokratii.